Voor het Textile Research Centre in Leiden schreef ik een blog naar aanleiding van de samenwerking m.b.t het project Textiel uit Hollandse bodem. Dit blog is vertaald naar het Engels en is te lezen op de website van het TRC: https://www.trc-leiden.nl/trc/index.php/nl/102-news/1638-a-new-book-on-archaeological-textiles-from-the-netherlands?. De Nederlandstalige versie is hier te lezen.

Textiel uit Hollandse Bodem

Dit project werd opgezet naar aanleiding van de herontdekking van grote hoeveelheden textiele archeologische vondsten, die in de jaren ’80 zijn opgegraven bij het Waterlooplein (Vlooienburg) in Amsterdam. Deze vondsten bleken grotendeels nog niet geïnventariseerd en onbekend bij het grote publiek. Ook elders in depots bleken onbekende archeologische textielschatten te liggen. Archeologe Marijn Stolk en (kostuum)historica Martine Benot-Teunissen besloten om samen een project op te zetten: Textiel uit Hollandse bodem, om het archeologisch textiel uit de zeventiende en achttiende eeuw te ontsluiten en te onderzoeken. Dit is nu geresulteerd in een publieksboek: Textiel uit Hollandse bodem. Archeologische vondsten uit de 17de en 18de eeuw. Het boek is te bestellen via: https://www.beleefhetverleden.nl/product/textiel-uit-hollandse-bodem/

Om tot dit resultaat te komen zijn vele textielkenners en experts om hulp en advies gevraagd. Samenwerking met specialisten en vrijwilligers levert vele mooie uitwisselingen en nieuwe inzichten op. Ook het TRC en Gillian Vogelsang hebben een belangrijke rol gespeeld. Vooral bij de analyse van fluweel kwam de kennis van Gillian en de referentie-collectie van het TRC goed van pas. Voor het project ‘Textiel uit Hollandse bodem’ is de tijdsperiode 17e en 18e eeuw afgebakend. De TRC referentie collectie met prachtige 17e en 18e eeuwse fluwelen was een onmisbare hulp bij ons onderzoek om parallellen te trekken en hoewel deze stukken ook al eeuwen oud zijn, is het materiaal vaak minder kwetsbaar en uitgebreider te bekijken dan de archeologische vondsten. In Amsterdam werden in de 17^e en 18^e eeuw diverse soorten fluweel geproduceerd zoals: kaffa, fluweel, panne, pluche, ciselé-fluweel, broderiefluweel, gefigureerd fluweel en dubbelzijdig fluweel. Bij het TRC zijn 29 verschillende fluweel-soorten te zien in de referentie collectie, ook van later datum.

Fluweel bestaat uit een basisweefsel waarop lussen (polen) zijn aangebracht die vervolgens gesneden of ongesneden worden. Soms zijn de polen geplet, weer omhoog gezet, op verschillende hoogtes gesneden, en afgewisseld met open gebieden. De grond, meestal een standaard effenbinding of satijnbinding, is te herkennen in de open gebieden in de stof, in het Engels zo mooi ‘voided area’ genoemd. Een satijnbinding geeft meer glans. Het effect wordt bereikt doordat er vier of meer inslagdraden over de schering gaan en vier scheringdraden over één inslagdraad. Het ziet er met een close up een beetje langgerekt uit.

Voorbeeld van een vroeg 17^e eeuws ciselé-fluweel op een satijnen grond. Met close-ups. Uit de TRC collectie. TRC 2011.0376. Foto’s: Martine Benot-Teunissen

Kaffa was het crème de la crème onder de fluwelen. Het was een gefigureerd fluweel gemaakt van harde, niet ontgomde zijde, met gesneden en ongesneden polen en door de 17^e eeuwse elite gedragen als winterstof. Fluweel heeft een betrekkelijk korte pool, panne een langere pool dan fluweel en pluche is een nog luxere versie met een nog langere pool. Bij cicelé-fluweel is de gesneden pool hoger dan de ongesneden pool. Het patroon wordt gevormd door gesneden en ongesneden polen. Een ongesneden pool zie je bijvoorbeeld ook bij een handdoek. Onderstaand voorbeeld van archeologisch textiel is in satijnbinding met gesneden en ongesneden polen (ciselé-fluweel).

Vondst JO-4-4 van een ciselé-fluweel met satijnen grond, Jodenbreestraat Amsterdam, 1575-1650. En (b) een close-up van de gesneden polen die lijken op haren en links daarvan ongesneden polen (lussen).  Foto: Martine Benot-Teunissen

Voorbeeld uit de Van Gerwen collectie die gedoneerd is aan het TRC van een vroeg 17^e eeuws ciselé-fluweel (of een 19^e eeuwse imitatie). Meer informatie over deze vondst: https://trc-leiden.nl/collection/?trc=&zoek=cisele&cat=&subcat=&g=&s=24&f=0&id=6818&trc=TRC%202011.0383

Ik heb ook een cursus fluweel weven gevolgd bij het TRC wat een fantastisch inzicht gaf in de manier waarop gesneden en ongesneden polen ontstaan. Tijdens deze cursus leerden we fluweel determineren en zelf maken. Ook hier kwam de indrukwekkende referentiecollectie voorbij.

Voorbeelden uit de referentiecollectie van het TRC in Leiden. Foto: Martine Benot-Teunissen.

Geplet fluweel of ‘crushed velvet’

Bij geplet fluweel wordt de pool in een bepaalde richting geduwd door grote druk (bijvoorbeeld een pers of hete metalen rollers). Onlangs bezocht ik het huis van Paul Tetar van Elven in Delft, een museumhuis van een kunstverzamelaar uit de 19^e eeuw. In de eetkamer hing 18^e eeuws geschoren velours waarin je kon zien dat het patroon was geperst, daarna waren de polen om het geplette deel geschoren en daarna waren de haren van het geplette patroon weer overeind gekamd, waardoor dus hele mooie hoogteverschillen in de polen ontstaan. Dankzij de cursus bij het TRC kon ik deze werkwijze herkennen en nog beter waarderen.

Wandbespanning van 18^e eeuws geschoren velours uit het museum Paul Tetar van Elven.         Foto: Martine Benot-Teunissen

Een van de vondsten die Gillian heeft helpen determineren: een prachtig manchet of mouw-uiteinde van ciselé-fluweel met gesneden en ongesneden polen met verschillende hoogtes, op een satijnen grond. JO-4-3, Jodenbreestraat Amsterdam, 1575-1650.    Foto: Martine Benot-Teunissen 

Op de vondst JO-4-3, zie je iets wat een opgenaaid bandje lijkt. Dit is bij vergroting inderdaad een eenvoudig kaartweefbandje met typische V-vorm, zie afb. 7. Voor het project Textiel uit Hollandse bodem heb ik een reconstructie-project geleid met verschillende vrijwilligers waarbij we de maak-wijzen van enkele archeologische vondsten hebben geprobeerd te achterhalen. Kaartweefbandjes onderzoeken en namaken was hierbij één van de onderdelen. Het meest eenvoudige kaartweefbandje wat we van de archeologische vondsten gedetermineerd hebben, was zo’n enkele rij V-tjes. Voor meer informatie verwijs ik naar het boek. Ook weer dankzij het TRC heb ik tijdens de cursus fluweel weven Mirja Wark ontmoet, van de Golden Haand. Zij heeft een specifiek weefsel nageweven dat ook weer terug te vinden is het hoofdstuk over reconstructies in het boek.

Vergroting van het ingeweven of opgenaaide kaartweefbandje op vondst JO-4-3. Foto: Martine Benot-Teunissen.

Gillian helpt met de determinatie van een weefsel, waarbij ook de achterkant van het textiel belangrijk is om te bekijken. Foto: Martine Benot-Teunissen

Gillian heeft ook geholpen met de determinatie van deze bizarre zijde. Bij bizarre zijde maakt het dan weer uit hoe je de stof houdt, wat voor (fantasie)figuren je hierin kunt herkennen. Vondst NA-6, Nieuwe Amstelstraat 31, Amsterdam. Datering circa: 1650-1750.  Foto: Martine Benot-Teunissen

Na drie jaar onderzoek en schrijven was het dan zover: op 31 mei 2024 werd Textiel uit Hollandse Bodem. Archeologische vondsten uit de 17de en 18de eeuw gepubliceerd!

Textiel uit Hollandse bodem is een boek over archeologisch textiel uit de 17de en 18de eeuw. Een klein stukje textiel kan een heleboel geheimen prijsgeven: waar kwam het textiel vandaan en waar werd het geproduceerd? Welke grondstoffen en verfstoffen zijn gebruikt?  Is het geweven, gebreid, geknoopt, geborduurd? En zijn er nog kledingstukken in de resten te herkennen? Een rijk geïllustreerde uitgave waarin ook het maken van reconstructies van vondsten aan bod komt!

Je kunt het boek bestellen via de webwinkel: https://www.beleefhetverleden.nl/product/textiel-uit-hollandse-bodem/.

Het thema van de Dag van het Kasteel was dit jaar ‘Aan tafel!’ Ik mocht voor Kasteel Oud Poelgeest een gedekte tafel verzorgen van rond het jaar 1700, de tijd van professor Boerhaave, die Oud Poelgeest als buitenhuis gebruikte. De tafel werd opgesteld in de Drakenzaal, wat een interieur uit de 19e eeuw is. In de tijd van Boerhaave was ‘service à la francaise’ gebruikelijk. Veel gerechten kwamen tegelijk op tafel, maar er was wel sprake van verschillende ‘services’, gangen, waarbij bijvoorbeeld het diner begon met soep en entrées met vis en vlees, hartige taarten en pasteien. Een tweede service kon bestaan uit gebraad (geroosterd vlees of vis), gecombineerd met salades en wederom entremets, zoals gerechten met vlees, vis en groente, eiergerechten, hartig en zoet gebak. Dit is ook het moment waarop je prachtige gekleurde geleien op tafel kon zetten. Een derde gang kon bestaan uit vruchten, gebak, confituren, marsepein, maar ook kaas, noten en nog ingelegde groenten en ansjovis. Suikergoed in de vorm van figuren stonden soms al de hele maaltijd als pronkstukken op de tafel.

Het publiek kon tussen 11.00 en 16.00 komen kijken bij het kasteel, een rondleiding volgen en deelnemen aan het Wine en taste event.

Het was weer een geslaagde dag in Breda bij de Nassaudagen waar Beleef Het Verleden weer de middeleeuwse ambachtenmarkt en historische spelletjes verzorgde. Ondanks het slechte weer hebben we het nog flink wat uren droog gehad en hebben we droog kunnen opbouwen en afbouwen (de tenten ed waren natuurlijk wel nat dus alles hangt te drogen). Het onweer was gelukkig van korte duur, anders had ik moeten ontruimen en dat is nog een flinke klus in de stortregen wanneer juist het publiek in grote getale onder de tenten en bomen komt schuilen. Volgend jaar hopelijk beter weer met dezelfde gezelligheid!

Op 14 mei hielpen we mee met de heropening van de monumentale #hemsterhuisbrug in Den Haag! Een feestelijk geheel waarbij een succesvolle renovatie werd gevierd!

Op Instagram is een leuk filmpje te bekijken, zie https://www.instagram.com/p/C6_zOlwoUHN/

Op 27 en 28 april was ik weer medeorganisator van het kasteelfestijn in kasteel Hoensbroek in Limburg. Er was weer heel wat te beleven! Buiten stonden diverse acts en artiesten rondom het thema van de nar en vermaak voor op het kasteel: zo waren er de muzikale narren: Narrewar en grappen en grollende Nar Kobus. Het kasteelvermaak wisselde af tussen historische dansen, middeleeuwse muziek van de muziekgroep Slag ende Stoot, goochelaar Jannes en de poppenvoorstellling ‘De Nar’, die nog wel een beetje spannend was voor de kleintjes.

In en om het kasteel kon je de familie Hoen tegenkomen en met hen in gesprek gaan over hun leven op het kasteel. De oudste bewoner die je kon spreken was Herman Hoen II. Herman was de derde heer van Hoensbroek van 1429-1454. In het jaar 1435 was zijn echtgenote Catharina van den Broeck al overleden en was Herman vooral druk met de rechtszaak tegen zijn broer Johan om te proberen om meer dan slechts de helft van het kasteel (zaalgebouw met toren) in handen te krijgen.

In het 17de eeuwse gedeelte van het kasteel kon je de markies van Hoensbroek, Adriaan Arnold, zijn dochter Isabella Agnes en haar geheime geliefde Honoré du Chatelêt, de markies van Trichateau tegenkomen. Hier ontdekte het publiek de bijzondere documenten in het Frans en in het Spaans die de toekenning van de titel markies door de Spaanse koning bekrachtigden in het jaar 1675 en de reizen die de markies van Hoensbroek gemaakt heeft voor zijn diplomatieke werk als buitengewoon gezant van de koning van Spanje. Tevens werd men herinnerd aan het rampjaar, de oorlog tegen de Fransen, het beleg van Maastricht (1673) en de voortdurende Franse dreiging en de kosten en moeite die dit voor kasteel Hoensbroek met zich meebracht. Wat deed een kolonel van het regiment van Lotharingen in deze regio? En hoe was het leven op het kasteel voor een jonge vrouw, die graag de Franse mode volgde en droomde van reizen en vrijheid?

In het 18de eeuwse gedeelte van het kasteel ontmoette het publiek Anna Catharina Sophia, rijksgravin van Schönborn. Ze wordt ook wel de blauwe dame genoemd. Deze dame, die getrouwd was met Frans Arnold Adriaan Johannes Philip, markies en heer van Hoensbroek van 1735-1759, heeft wel 24 kinderen met hem gekregen. Degene die het overleefden hebben interessante levens geleid en het ver geschopt in hun positie. Het schijnt dat Anna Catharina, die op 5 november 1760 overleed in het kasteel, elk jaar op haar sterfdatum terugkeert…

Anna Catharina vertelde over haar voorouders en dan vooral over het huwelijk wat Isabella Agnes en de markies van Trichateau hebben gesloten, zonder toestemming van haar vader. Adriaan Arnold was zo boos dat hij zijn dochter onterfde. Dit bracht een rechtszaak teweeg die pas in de 18e eeuw werd beslist en in het voordeel van de familie Chatelêt. Een nazaat: Emilie du Chatelêt, die maîtresse was van de filosoof Voltaire, had ervoor gezorgd dat Voltaire zich persoonlijk met de rechtszaak ging bemoeien, wat in het voordeel van de familie uit Lotharingen heeft gewerkt.

Eén van de oudste zoons van Anna Catharina: Lothar Frans trouwde met Sophia Charlotta, rijksgravin van Leyen en tot Hohengeroldsegg. Zij waren de laatste vaste bewoners van kasteel Hoensbroek en kregen opnieuw met Franse militairen te maken, het afnemen van de adellijke titels door de Franse revolutie én met een ontmoeting met keizer Napoleon! Ook de financiële gevolgen van Isabella’s bruidsschat die nog moest worden betaald inclusief rente deed zich bij hen voelen.

Ook de beleefgidsen speelden mee in het spel!

Om het kasteel te verdedigen was ook Baroen weer aanwezig voor de middeleeuwse soldatentraining en tevens kon je boogschieten en ridderspelen doen.

Het was weer een geweldig weekend met heel veel buitenlandse bezoekers waardoor we ons Engels, Frans en Duits goed hebben kunnen gebruiken.

Fotograaf Tomas Mutsaers heeft bij Huis van Gijn gefotografeerd tijdens het winterfestijn. Hierbij het resultaat! Ook enkele medewerkers/vrijwilligers van Huis van Gijn gingen met ons op het bordes op de foto.

Wat een heerlijk druk bezochte dag was het weer bij het winterfestijn van Huis van Gijn waar we opnieuw meneer en mevrouw van Bilderbeek vertolkten, bezoekers van de heer van Gijn én zijn dienstbode Pleuntje Bongers. De kerstbomen die uiteraard nog in volle glorie stonden (6 januari is het driekoningen) zorgden voor een prachtige sfeer.

Afgelopen vrijdag was er een speciale kerstvakantie-activiteit in het Allard Pierson museum. Beleef het Verleden verzorgde een Romeinse beautysalon met extra aandacht voor de Egyptisch-Romeinse periode in verband met de huidige tentoonstelling in het museum: Oog in Oog. De mensen achter mummie-portretten. In het jaar 30 v. Christus lijfde Octavianus/Augustus Egypte in bij het Romeinse rijk, er kwam toen een einde aan Macedonisch Egypte en het Ptolemeïsche Rijk. De Romeinen brachten andere schoonheidsidealen mee, die in Egypte werden nagevolgd. De fajoemportretten zijn een belangrijke getuigenis van deze schoonheidsidealen. Met vier tafels vol replica’s konden de bezoekers in het Allard Pierson kennis maken met Romeinse schoonheidsattributen, make-up, sieraden en kleding. Tevens gaf Martine Teunissen een verdiepende lezing over diverse aspecten van schoonheid in de oudheid. Daarbij werd specifiek ook gekeken naar enkele fajoemportretten, de haarstijlen, make-up, schoonheidsvlekjes (aluta) en sieraden die daarop te zien waren. Enkele replica sieraden van de portretten konden in detail bekeken worden. Ook kwam de haardracht van Cleopatra aan bod, afgeleid van een portret in Romeinse stijl.

Radio Noord Holland heeft een historische rubriek in het programma Vandaag de Dag. Presentatrice Patricia Nagelkerke gaat dan in op lokale helden en legenden en leuke historische verhalen uit Noord Holland. Ik kreeg een belletje van Noord-Holland media of ik aan deze rubriek wilde meewerken. Dat leek me een mooie gelegenheid om het project Textiel uit Hollandse bodem onder de aandacht te brengen en wat tipjes van de sluier op te lichten over de verborgen textiele schatten in het depot. Hierbij het resultaat.

Fluweelzijde gevonden in Amsterdam, circa. 1675-1725.

Meer over ons project is te volgen via Instagram: https://www.instagram.com/textiel_uit_hollandse_bodem/